Gratuity Calculation: भारतात लाखो नोकरी करणारे कर्मचारी निवृत्तीच्या वेळी किंवा नोकरी सोडताना ग्रॅच्युटीची आतुरतेने वाट पाहतात. ग्रॅच्युटी म्हणजे दीर्घकाळ सेवा दिल्याबद्दल कंपनीकडून मिळणारा एक आर्थिक सन्मान आहे. 1972 च्या Payment of Gratuity Act नुसार हा लाभ दिला जातो. तुमची बेसिक सॅलरी ₹80,000 असेल आणि 10 वर्षे सतत सेवा केली असेल तर घरबसल्या किती ग्रॅच्युटी मिळू शकते हे जाणून घेणे महत्त्वाचे आहे.
ग्रॅच्युटी म्हणजे काय
ग्रॅच्युटी हा निवृत्ती लाभ आहे जो कंपनीने दिलेल्या सेवांच्या बदल्यात कर्मचाऱ्याला मिळतो. 10 किंवा त्यापेक्षा जास्त कर्मचारी असलेल्या संस्थांवर हा कायदा लागू आहे. निवृत्ती, राजीनामा, सेवा समाप्ती किंवा मृत्यू या प्रसंगी एकरकमी ग्रॅच्युटी दिली जाते. सरकारी कर्मचाऱ्यांना हा लाभ हमखास मिळतो, तर खासगी क्षेत्रात ठरलेली पात्रता पूर्ण करणे आवश्यक असते.
2025 मधील नियम
2025 मध्येही ग्रॅच्युटीचे मूलभूत नियम बदललेले नाहीत. मात्र, जास्तीत जास्त मर्यादा ₹20 लाख इतकी आहे. महागाईच्या काळात ग्रॅच्युटी हा निवृत्तीनंतर आर्थिक सुरक्षेचा मोठा आधार ठरतो. कंपनी हा निधी ईपीएफओ किंवा विमा पॉलिसीद्वारे फंड करते. कंपनीने ग्रॅच्युटी देण्यास नकार दिल्यास कर्मचारी कामगार आयुक्ताकडे तक्रार करू शकतो.
ग्रॅच्युटी कॅल्क्युलेशन फॉर्म्युला
कायद्याखाली येणाऱ्या कंपन्यांसाठी गणनेचा फॉर्म्युला आहे:
ग्रॅच्युटी = (शेवटची बेसिक सॅलरी + डीए) × (15/26) × सेवा वर्षे.
26 दिवस कामकाजाचे मानले जातात व प्रत्येक सेवावर्षासाठी 15 दिवसांच्या पगाराएवढी रक्कम मिळते. 6 महिन्यांपेक्षा जास्त अपूर्ण सेवा असेल तर पुढील पूर्ण वर्ष धरले जाते.
कायद्याखाली नसलेल्या कंपन्यांसाठी फॉर्म्युला आहे: (शेवटची सॅलरी × 15/30) × सेवा वर्षे.
80,000 सॅलरीवर 10 वर्षांची ग्रॅच्युटी
उदा. बेसिक सॅलरी ₹80,000 आणि 10 वर्षे सेवा असेल तर गणना अशी होईल:
(80,000 × 15/26) × 10 = ₹4,61,538.
जर डीए (Dearness Allowance) ₹20,000 असेल तर एकूण सॅलरी ₹1,00,000 धरून ग्रॅच्युटी ₹5,76,923 मिळेल. कमाल मर्यादा ₹20 लाख आहे.
कोण पात्र आहे
कंपनीत किमान 10 कर्मचारी असावेत आणि कर्मचाऱ्याने सलग 5 वर्षांची सेवा पूर्ण केलेली असावी. निवृत्ती, राजीनामा, मृत्यू किंवा सेवासमाप्तीवर हा लाभ लागू होतो. मात्र, गंभीर गैरवर्तन झाल्यास ग्रॅच्युटी मिळू शकत नाही.
ग्रॅच्युटीवरील कर नियम
सरकारी कर्मचाऱ्यांना पूर्ण रक्कम करमुक्त मिळते. खासगी क्षेत्रात तीनपैकी कमी रक्कम करमुक्त राहते –
कमाल ₹20 लाख,
फॉर्म्युलानुसार आलेली रक्कम,
प्रत्यक्ष मिळालेली रक्कम.
उर्वरित रक्कम ही करपात्र मानली जाते आणि ती इतर उत्पन्नात धरून कर आकारला जातो.
ग्रॅच्युटीचे महत्त्व
रिटायरमेंट प्लॅनिंगसाठी ग्रॅच्युटी हा एक मजबूत आधार आहे. ईपीएफओ अंतर्गत कोट्यवधी कर्मचारी याचा लाभ घेतात. मात्र लहान कंपन्या कधी कधी नियमांचे पालन करत नाहीत, त्यामुळे स्वतःहून तपासणी करून आपला हक्क सुनिश्चित करणे आवश्यक आहे.
सूचना: हा लेख सामान्य माहितीवर आधारित असून गुंतवणूक किंवा आर्थिक सल्ला म्हणून घेऊ नये.
