कर्मचारी पेन्शन योजना (Employees’ Pension Scheme – EPS): निवृत्तीनंतर स्थिर उत्पन्न मिळावे यासाठी केंद्र सरकारने कर्मचारी भविष्य निर्वाह निधी संघटनेद्वारे (EPFO) ही योजना सुरू केली आहे. सध्या 8वा वेतन आयोग (8th Pay Commission) चर्चेत असताना, पेन्शन प्रणालीतील या योजनेचा प्रभावही पुन्हा एकदा चर्चेचा विषय ठरला आहे.
कर्मचारी पेन्शन योजना म्हणजे काय? (What is EPS)
कर्मचारी पेन्शन योजना (Employees’ Pension Scheme – EPS) ही EPFO अंतर्गत सुरू केलेली योजना आहे. या योजनेचा उद्देश संघटित क्षेत्रातील कामगारांना निवृत्तीनंतर दरमहा निश्चित पेन्शन (Monthly Pension) देणे हा आहे. जर एखादा कर्मचारी मृत्यूमुखी पडला किंवा कायमस्वरूपी अपंग झाला, तर त्याच्या कुटुंबालाही या योजनेअंतर्गत आर्थिक सहाय्य मिळते.
कोण करतो योगदान? (Who Contributes to EPS)
EPF मध्ये कर्मचारी आणि नियोक्ता दोघेही आपल्या मूलभूत वेतन + महागाई भत्ता (Basic Salary + DA) याच्या 12% प्रमाणे योगदान देतात. त्यातील नियोक्त्याच्या वाट्याचा 8.33% भाग (जास्तीत जास्त ₹1,250 प्रति महिना) EPS खात्यात जमा केला जातो. तसेच केंद्र सरकारही 1.16% पर्यंत (₹174 पर्यंत) योगदान देते, जर कर्मचाऱ्याचे मासिक वेतन ₹15,000 पेक्षा कमी असेल.
पात्रता अटी (Eligibility Criteria)
EPS अंतर्गत पेन्शन मिळवण्यासाठी खालील अटी पूर्ण कराव्या लागतात:
- कर्मचाऱ्याने EPFO सदस्य (EPFO Member) असणे आवश्यक आहे.
- किमान 10 वर्षांची सेवा (Minimum 10 Years of Service) पूर्ण असावी.
- 58 वर्षे वय (Age 58 Years) पूर्ण झाल्यानंतर पूर्ण पेन्शन मिळते. मात्र, 50 वर्षांपासून (Early Pension) अर्धवट पेन्शन घेण्याची परवानगी आहे — त्यासाठी प्रत्येक वर्षी 4% कपात होते.
पेन्शन कशी ठरते? (How EPS Pension is Calculated)
पेन्शन ठरवण्याचा फॉर्म्युला खालीलप्रमाणे आहे: Pension = (सरासरी वेतन × सेवाकाल) ÷ 70
- सरासरी वेतन (Average Salary) — शेवटच्या 60 महिन्यांचे बेसिक + DA (जास्तीत जास्त ₹15,000)
- सेवाकाल (Pensionable Service) — एकूण कामाचे वर्ष (कमाल 35 वर्षे)
जर कर्मचाऱ्याने 20 वर्षांहून अधिक सेवा केली असेल, तर त्याला अतिरिक्त 2 वर्षांचा बोनस सेवा कालावधी दिला जातो.
पेन्शन मर्यादा (Pension Limit)
- किमान पेन्शन (Minimum Pension): ₹1,000 प्रति महिना
- कमाल पेन्शन (Maximum Pension): ₹15,000 × 35 ÷ 70 = ₹7,500 प्रति महिना
जर एखाद्याकडे अनेक EPS खाते असतील, तर ती सर्व खाती एकत्र करून एकच पेन्शन दिली जाते.
पेन्शनचे प्रकार (Types of EPS Pension)
- निवृत्ती पेन्शन (Superannuation Pension) – 58 वर्षांनंतर.
- अर्ली पेन्शन (Early Pension) – 50 वर्षांपासून कपातीसह.
- अपंगत्व पेन्शन (Disability Pension) – कायमस्वरूपी अपंगत्व झाल्यास.
- कुटुंब पेन्शन (Family Pension) – कर्मचाऱ्याच्या निधनानंतर त्याच्या जोडीदाराला किंवा कुटुंबास.
लक्षात ठेवण्यासारखे मुद्दे (Key Takeaways)
- EPS मध्ये प्रामुख्याने नियोक्ता योगदान देतो (Employer Contribution), कर्मचारी नव्हे.
- पेन्शनची रक्कम सेवाकाल आणि सरासरी वेतनावर ठरते.
- वेतन मर्यादा ₹15,000 पर्यंत लागू आहे.
- आपल्या EPS खात्याची माहिती EPFO पोर्टलवर (EPFO Portal) पासबुकद्वारे तपासता येते.
- निवृत्ती 60 वर्षांपर्यंत विलंबित केल्यास दरवर्षी पेन्शनमध्ये 4% वाढ (4% Increment) मिळते.
निष्कर्ष (Conclusion)
EPS ही संघटित क्षेत्रातील कर्मचाऱ्यांसाठी सुरक्षित आणि स्थिर पेन्शन योजना आहे. 8वा वेतन आयोग लागू झाल्यानंतर पेन्शन रचनेत सुधारणा होण्याची शक्यता अधिक आहे. सरकारचे उद्दिष्ट प्रत्येक कर्मचाऱ्याला निवृत्तीनंतर आर्थिक सुरक्षितता (Financial Security) प्रदान करणे आहे.
